Manastir
Banja
Prijatelji sajta
Oglasi
Rusenja i obnove manastira
... U periodu turske uprave manastir je bio razrušen. Ostali su samo goli zidovi dviju crkava. Mjesto je bilo zaraslo šumom, a ljekoviti izvor razlijevao se neiskorišćen...Na celom prostoru od Sarajeva do Novog Pazara (6 dana hoda) nije ostala nijedna pravoslavna crkva. Na teritotiji južne Bosne služba božja obavljala se samo u Novom Pazaru, gdje se crkva sv. Petra i Pavla – prva poznata u istoriji pravoslavna crkva kod Srba – sačuvala od razaranja kojima su bili izvrgnuti bezbrojni hramovi što su ih u ovom kraju podigli Nemanjići tokom vremena. Pomenuo sam obnavljanje dobrunske crkve 1822. godine. Obnavljanje manastira Banje, izvršeno četiri godine kasnije, bilo je mnogo važnije i korisnije, jer se tu služba obavljala neprestano. Posao obnavljanja manastira preuzeli su na sebe kaluđeri koji su ranije živeli u manastiru sv. Trojice kod Pljevalja ili Taslidže (Hercegovina). Oni su iskrčili šumu u manastirskom krugu i obnovili jednu od starih crkava. Drugu, na žalost, nisu poštedeli, nego su njene zidove porušili da bi kamen mogli upotrijebiti za dovršavanje prve crkve. Nisu poštedeli ni stare spomenike, nemilosrdno su zamazali krečom stare ikone (freske) i natpise, a njih je bilo na zidovima obnovljene crkve. Hram je prostran i visok. Nad oltarom je podignuto kube sa šiljastim krovom i malim željeznim krstom na vrhu. Unutrašnjost još nije dovršena jer nema sredstava. Umjesto ikonostasa stoje gole daske. Podignute su i skromne ćelije za konake. Izgrađen je i han za goste koji dolaze na kupanje. Izvor privlači manastiru mnogo svijeta i sada ga posećuju ne samo seljaci nego i ljudi "više klase", činovnici i trgovci iz obližnjih srbijanskih okruga. Iz zahvalnosti, kaluđeri su, uz izvor, podigli drveni bazen i ogradili ga ogradom kako bi se posjetioci zaštitili od indiskretnih pogleda. Ali je to, kako mi izgleda, slaba zaštita. Pokraj izvora, naime, ima uzvišenje sa koga se, kao na dlanu, može vidjeti sve što se dešava u bazenu... Ovako je putopisac Giljferding sredinom XIX veka opisao stanje tada već obnovljenog manastirskog kompleksa nedaleko od izvora tople, lekovite vode u Banji kod Priboja (A. F. Giljferding, Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sarajevo, 1972, 113).
Istina, ovo nije bila prva obnova, ali ni prvo rušenje. Mnogo je velikih razaranja i pustošenja u toku svog viševekovnog postojanja pretrpeo ovaj manastir.
U periodu između 1. marta 1328. i 28. februara 1329. godine, monah Nikola je u jevanđelju koje je svojeručno prepisao zabeležio neke pojedinosti o prvoj obnovi manastira. Kaže da je jevanđelje završeno u Dabru, kod episkopa Nikole, koji je mnogo truda uložio da podigne pali hram sv. Nikole i ukrasi ga svakim častima, dobrotama i sasudima (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 12).
Postavlja se pitanje koji je to hram pao odnosno porušen upadom Babuna- vojske Stefana Kotromanića nekoliko godina pre 1328. godine? Možda je to bila crkva iz koje su još 1220. igumani putovali u Studenicu da uzmu učešće u izboru njenog starešine? Nažalost, podataka koji bi potvrdili ovu sumnju nema. Takođe postoji pretpostavka da je Stefan Uroš III iz kamenog ktitorskog natpisa u svesti nedovoljno obaveštenih monaha prerastao u Uroša I, koga i tradicija uzima za osnivača manastira (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 12).
Dabar se nalazio u državi kralja Dragutina, posle smrti kralja Milutina, on je u rukama Dragutinovog sina Vladislava, koji je zbog prava na presto bio u sukobu sa Milutinovim naslednikom Stefanom Dečanskim.
KALK NATPISA IZ VREMENA STEFANA DEČANSKOG
Ovaj sukob se pretvorio u građanski rat. Na stranu Vladislava je stao njegov sestrić, bosanski ban Stefan II Kotromanić. Dragutinov naslednik Vladislav je poražen i napušta Srbiju krajem 1324. godine, ali to ne sprečava Stefana II Kotromanića da nastavi ratovanja. Poznato je da je on 1326. godine prisvojio deo Huma, tako da nije isključeno da je iste pretenzije gajio prema oblasti Dabra, koji je i bio njegova dedovina (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 12). U toku istraživanja 1974. godine, u šutu kojim je bila zatrpana jedna grobnica u severnom delu crkve, nađen je dobro očuvani novčić Stefana Kotromanića zajedno sa komadićima izgorelog stakla od okulusa, tranzena i fresko živopisa, možda dokaz o upadu vojske Kotromanića. Pošto je Stefan Dušan pobedio Stefana Kotromanića, otac mladog kralja Stefan Dečanski, nastavljajući nemanjićku tradiciju, obnavlja pali hram svetog Nikole. Ovo bogougodno delo je ostalo istorijski nedokumentovano najverovatnije zbog izgradnje velelepnih Visokih Dečana zadužbine Stefana Dečanskog (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 12).
Portret očuvan na severnom zidu crkve i deo veće ktitorske kompozicije svedoče o velikoj važnosti episkopa Nikole III u ovoj obnovi manastira. U crkvi svetog Nikole nađena je i nadgrobna ploča njegove majke, monahinje Marte, kao i natpis iz vremena patrijarha Makarija Sokolovića, koji ga pominje kao nastojatelja prilikom obnove manastira.
Tadašnji hram sv. Nikole imao je pripratu i otvoren trem, i bio je nadvišen dvema kupolama od kojih je ona nad pripratom bila slepa. Crkva je iznutra ukrašena freskama i svakim časnim dobrotama i sasudima i svim potrebama (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 12).
U narednim godinama manastir Banja, sudeći po slavnim ličnostima srpske istorije, postaje centralni hram i mauzolej poglavara humske zemlje, porodice Vojinović (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 12). Banja je svakako bila u njihovim rukama kada je u njoj 1349.. godine sahranjen veliki čelnik Dimitrije koji je držao Gacko, Dabar, Drinu i Rudine.
NADGROBNA PLOČA VELIKOG ČELNIKA DIMITRIJA VOJINOVIĆA
Četrnaest godina kasnije sahranjen je u Banji najmoćniji i najslavniji Vojinović, veliki knez Vojislav, pored kralja Vukašina najznačajniji velikaš Uroševe Srbije. Ovde je sahranjena i njegova snaha, ćerka vojvode Mladena, rodonačelnika Brankovića i majka župana Nikole Altomanovića je ovde sahranjena negde između 1363. i 1371. godine. I monah Mihailo, koji je pre zamonašenja nosio dvorsku titulu čelnika i ime Lazar, verovatno član iste porodice, sahranjen je u ovom manastiru. Nijedna nadgrobna ploča nije pronađena in situ, pa se ne može reći da li su se nalazile u crkvi svetog Nikole ili nekoj od druge dve, manje crkve.
Mirjana Šakota je iznela pretpostavku da je možda neko iz porodice Vojinovića podigao jednu od sporednih crkvi ovog manastira i tako preuzeo ktitorska prava. U prilog ovoj tezi ide i činjenica da zasad nisu poznate zadužbine Vojinovića, iako je ekonomskoj i političkoj snazi bio potreban spoljni sjaj i legitimitet (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 12). Ova teza nije potvrđena dosadašnjim istraživanjima.
Široko je rasprostranjeno mišljenje da je Banja posle pada Nikole Altomanovića pripala banu Tvrtku kada je ukinuta Dabarska episkopija i sedište episkopa preneto u Mileševu. Ovaj period istorije manastira Banje je dosta nepoznat, za razliku od Mileševe, koja postaje aktivni centar u državi bana Tvrtka. Neki istraživači smatraju da je predeo oko manastira Banje, odnosno desni deo donjeg Lima, posle pada Altomanovića, sigurno ulazio u sastav Tvrtkove države (M. Dinić, Srpske zemlje u srednjem veku, Beograd, 1978, 681).
Vesti koje govore da je Banja određeno vreme bila deo Bosne javljaju se 1395. i 1397. godine i potiču iz Dubrovačkog arhiva. Prema njima je ... S. Nicolai de Bagna partium Bossine.., međutim, osam godina kasnije, Dubrovčani beleže da je pripadala Srbiji ...ad partes Sclavonie in loco vocato ecclesia S. Nikolai...(M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 17).
Predanja iz XIX veka govore o razaranju Banje posle propasti kosovske. Tada je sa crkve skinuto i odneto olovo, od kog su Turci ljevali taneta i kuršume kad su Bosnu oteli od Serba . Prilikom istraživanja sedamdesetih godina, u oltaru i naosu crkve sv. Nikole, nađeno je u šutu više ulomaka olovne zgure dobijene topljenjem olova prilikom požara, što je nesumnjivi dokaz da je crkva zaista bila prekrivena olovom i da je stradala u požaru (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 17).
Prema nekim autorima, Priboj je već u drugoj deceniji XV veka, odnosno pre 1418, pao u turske ruke, najverovatnije privremeno. Ako se uzme u obzir podatak da je Mileševa spaljena 18. novembra 1459, i da je ubrzo zatim i Višegrad bio u turskim rukama, može se pretpostaviti da su i Banju negde u to vreme zauzeli Turci. Po prvom turskom popisu 1463. godine, Priboj, a najverovatnije i Banja, pripadao je Višegradskom kadiluku i nahiji Dobrun (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 17).
Sve do tridesetih godina XVI veka nema pouzdanijih vesti o manastiru Banji. Dvadesetog septembra 1530. godine, zajedno sa karavanom koji je putovao sultanu Sulejmanu, u manastir Banju je došlo poslanstvo austrijskog cara Ferdinanda, čiji je član bio Benedikt Kuripešić, koji kaže da u ovom manastiru žive srpski kaluđeri i da je on, što je iznenađujuće, malen.
SREDNjOVEKOVNI GRAD JAGAT U XIV VEKU
Negde u ovo vreme, odnosno 1525. i 1528. godine, srpska crkva je izgubila samostalnost, a vlast ohridskog arhiepiskopa proširila se na severnu Srbiju, Bosnu, Hercegovinu i Crnu Goru, što će reći i da je dabarska episkopija njoj pripadala.. Manastir se tada nalazio u vlaškoj nahiji Banji, koja se pominje već 1516. i 1528. godine.
Godine 1532. u izvorima se pominje Marko u vezi sa borbom za obnavljanje samostalnosti srpske crkve, koji je, sudeći po analogijama u titulaciji bio dabarski episkop.
Nekoliko godina kasnije oglašava se iguman banjski Mardarije u vezi sa najkrupnijim kulturnim događajem Polimlja u prvoj polovini HVI veka – zajedno sa dva mileševska monaha, on oko 1543. putuje u Veneciju radi nabavke štamparije i sve što je potrebno, prinesoše, piše u pogovoru Psaltira (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 17).
Novi polet i povratak nekadašnjeg ugleda manastir Banja doživljava sredinom XVI veka, tačnije 1557. godine, kada obnovitelj prestola sv. Save, Makarije Sokolović, ovaj manastir uzdiže na visok stepen jednog od najznačajnijih centara srpske crkve u XVI veku (D. Raković, Episkopi i mitropoliti Dabarske episkopije i Dabrobosanske mitropolije, Manastir Svetog Nikole u Banji kod Priboja, Priboj, 2002, 55). Veliku naklonost Makarija Sokolovića ovom manastiru možda treba tražiti u činjenici da se selo Sokolovići, odakle potiče ova porodica, nalazi samo nekoliko kilometara od Banje. Poznato je da je on 1559–1560. manastiru poklonio par pozlaćenih ripida sa njegovom posvetom.
U Banji se odigrao još jedan važan događaj – predaja prestola obnovljene srpske patrijaršije, iz ruku patrijarha Makarija, njegovom sinovcu hercegovačkom mitropolitu Antoniju Sokoloviću, na saboru srpskih arhijereje, održanom u prostranoj priprati crkve svetog Nikole 1572. godine (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 19).
PATRIJARH MAKARIJE SOKOLOVIĆ
Prema natpisu koji se nalazi iznad ulaznih vrata, arhiepiskop Makarije je ovde hirotonisao svog arhiđakona Dionisija za mitropolita Novog Brda, Janjeva i Kosova, i on je posle pet godina otišao Gospodu. Sudeći po svemu ovome, manastir Banja je za vreme patrijarha Makarija bila veoma značajno središte srpske duhovnosti. Dugo se verovalo da su Sokolovići, poput Gračanice, dali zazidati pripratu i onda je oslikali, međutim, ispitivački radovi su pokazali da je priprata uvek bila zatvorena (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 17).
Konzervatorski radovi su pokazali da se u crkvi svetog Nikole svuda pojavljuju dvoslojni živopisi i da do istih visina dopiru freske iz XIV i XVI veka, što će reći da su stradale pre obnove u HVI veku. U priprati je izgleda samo jedan sloj fresaka i to onaj kasniji (I. Kostić, Ispitivački radovi na crkvi Svetog Nikole Manastira Banje kod Priboja, Saopštenja 8, 1969, 133-137).
I tokom XVII veka život manastira se nije bitnije menjao, po svoj prilici Banja je bila mitropolitsko sedište jer se 1610. godine pominje bosanski mitropolit Aksentije, ali kao bivši, jer se već 1612. na prestolu nalazio Teodor, dabarski mitropolit koji se pominje do 1619. godine. Nešto kasnije, odnosno 1648. godine pominje se Isaije, mitropolit bosanski, koga jedan misionar naziva banjski, a da je reč zaista o ovoj Banji svedoči objašnjenje... i Banje bosanske pod vlašću turskom koje je opet crkve episkop Isaija... Zapis jeromonaha Dimitrija Banjca iz 1670. godine kaže da je hram svetago velikago arhijereja i čudotvorca Hristova Nikoli, iže v Dabreh mitropolija dabarska i bosanska...jasno pokazuje da se sedište mitropolitovo 1670. godine još uvek nalazilo u Banji (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 22).
Puno je podataka u tefterima o mitropolitu Atanasiju Ljuboviću koji je na prestolu dabrobosanske mitropolije bio od 1681. a već 1688, je pobegao u Dalmaciju. Ovakav potez mitropolita najverovatnije je prouzrokovan događajima koji će se zbiti već naredne 1690. godine. Manastir je tada opusteo i više se nikada nije postigao svoj pređašnji značaj. O ovome svedoče dva turska dokumenta, iz 1699. i 1700. godine koji govore o zemlji zapustelog manastira Banja. Prema jednom od njih pisanom krajem oktobra i početkom novembra 1699. godine ... prije 12 godina neki kaluđeri manastira Banje odmetnuli su se i uskočili te su ostavili otadžbinu i utekli u neprijateljsku zemlju...a u drugom dokumentu od 20. februara 1700. godine, piše da .. Kaluđeri manastira Banje, jedni su pomrli a drugi se odmetnuli i uskočili, te ostavivši otadžbinu, utekli u neprijateljsku zemlju. Mirijske zemlje koje su oni držali, ama ceć 12 godina kako su puste i neobrađene. Ovaj podatak remeti jedan zapis iz čuvenog Siloanovog jevanđelja u sarajevskoj crkvi koji otkriva da je oko 1692. ovo jevanđelje zajedno sa okovom poklonio manastiru Banji temišvarski mitropolit Josif. Otkrićem riznice saznalo se i da je ovaj isti mitropolit poklonio Banji 1693-1694. godine velelepni srebrni krst. Ovi podaci govore da je u to vreme život u manastiru još uvek tekao.
Početak XVIII veka Banja je dočekala u ruševinama, na zemljištu turskog feudalca iz Pljevalja. Sjajno razdoblje njene istorije je prošlo (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 17).
O ovom periodu i zapustelosti manastira svedoči ovde već pominjani tronoški letopisac, kao i neka kasnija obaveštenja u kojima piše da su neki od banjskih kaluđera živeli u svetom Đorđu u Mažićima preko Lima, no 1743. godine došli su Turci ...te pobiše rečene kaluđer i poaraju od krstova i drugije stvari cerkovnije... i od pretopljenog metala sakuju sebi toke i konjsku opremu, a svojim ženama pafte i narukvice.
Tokom celog XIX veka manastir je bio pust, ali žilav i uporan, kakav je naš narod uvek i bio, brzo je sve obnovio i život je opet krenuo svojim tokom.
Po svedočenji Ivana Frana Lukića, iz 1852. godine, to je zapušten kaluđerski samostan, gotovo cijel i sada. Po tremu jelići i borovi rastu...od je udaljen pola sata, a kada je samostan bio onda je tuda drum vodio a kaluđeri morali Turke badava dočekivati...
Iako je manastir zapusteo sveštenik je postojao, iz Dobroselice je, 1840. godine doveden Dimitrije Joksimović – Vranešević u monaštvu Dionisije. Ovaj mladi sveštenik, videvši manastir u ruševinama kreće u obnovu. Izun je dobijen od
Omera-paše Latasa. Veliku ulogu u ovoj, trećoj obnovi manastira Banje imala je i srpska vlada koja je dala 100 dukata, ali i narod zlatiborskog i ariljskog sreza sa svojim prilozima.
Austrijska vlada je 1854. godine poklonila 50 dukata i tada je na crkvi sv. Nikole skinut krov od ploča, to jest od kamena ili škriljca i crkva je prekrivena lučevim crepom odnosno šindrom. Crkva Uspenja je ostala prekrivena pločama.
O daljim radovima informacije daje Giljferdingkoji kaže da su monasi raskrčili šumu oko manastira i obnovili jednu od crkava, u ovom obnavljanju crkv sv. Ilije su skoro razoreni zidovi jer je materijal upotrebljen za obnovu crkve sv. Nikole (A. F. Giljferding, Putovanje po Hercegovini, Bosni i Staroj Srbiji, Sarajevo, 1972, 113). U jednoj od ćelija manastirskog konaka 1853. godine otvorena je škola (M. Z. Milinković, 150 godina Osnovne škole Nikola Tesla u Banji kod Priboja 1853-2003, Banja kod Priboja, 2003, u potpunosti).
Istraživački radovi u Banji su pokazali da je prilikom obnove crkve prvobitni pod nasut šutom o patosan nadgrobnim pločama. Tada su pomereni i mnogi grobovi i otvorene grobnice ne samo u akrosolijumima već i u naosu. Po tvrđenju kasnijeg banjskog arhimandrita Prokopija Bujišića, podaci o obnoviteljima bili su urezani preko stare ktitorske ploče.
Banja je pored duhovnog bila i žarište nacionalizma u kom je tinjala želja za oslobođenjem koja je kulminirala u ustanak 1875. godine. Kada je ustanak buknuo, vođe na čelu sa arhimandritom Bujišićem su se okupljale u Banji gde je i donet plan operacije. Ustanici su uspeli da oslobode Priboj, ali samo na kratko, u septembru mesecu general Mehmed-Ali-paša je upao u Banju, popalio selo i porušio manastir. Banja je ponovo zapustela. Posle ovog rušenja Turci su u crkvi svetog Nikole, koja je bila bez krova, napravili magacin, a svoju posadu smestili u portu manastira.
I pored ponovnog rušenja i paljenja, manastir je opet obnovljen. O ovoj obnovi svedoči natpis na zapadnoj fasadi crkve sv. Nikole koji kaže da je Banja ponovo obnovljena 1902. godine za vreme sultana Abdul Hamida i zalaganjem arhimandrita Gedeona Marića. Zapravo, crkva je tada osveštana, a obnova je počela dosta ranijeo čemu 1892. godine, preko Bosanske vlade, govori Branislav Nušić koji kaže da će
... stari i znameniti manastir Banja ponovo da se uzdigne i obnovi...jer je narod dobio dozvolu pljevaljskog valije koji je čak darovao i lepu pomoć manastiru.
NATPIS NA ZAPADNOJ FASADI SV. NIKOLE O OBNOVI IZ 1902. GODINE
Ipak, i pored ovih lepih vesti, carski ferman, za nesmetanu obnovu manastira, izdat je tek 1899. godine (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 25). O izgledu manastira svedoči fotografija iz 1898. godine na kojoj se vidi crkva svetog Nikole sa severne strane, izbliza. Sudeći po šiblju izraslom iz krova i vojnicima i turskim oficirima i vojnom šatoru izgleda da je još posada bila smeštena u porti manastira.
Crkva svetog Nikole se ovde vidi u svom izvornom obliku, od današnje različitom po kubetima, od kojih je ono nad pripratom nisko i slepo sa 20 arkada. Na fotografiji se vidi i konstrukcija neodređene namene, iznad trema, koja više ne postoji (M. Šakota, Riznica manastira Banje kod Priboja, Beograd, 1981, 25).
Posle ove obnove počinje mirno doba za manastir Banju, 1905. godine su obnovljena kupatila i sazidana je škola koja je radila u okviru manastira.